نگاهی به آیات و روایات  درباره سخن گفتن | مرهم یا  شمشیر؟

حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ اطرافیان ما معمولا از روی نحوه حرف زدنمان و کلماتی که برای بیان مقصودمان انتخاب می‌کنیم، ما را قضاوت می‌کنند و معمولا آنچه به زبان می‌آوریم، تأثیرش از اعمال و کردارمان نیز بیشتر است.

امام علی (ع) دراین زمینه می‌فرمایند: «اى مردم! انسان ۱۰ خصلت دارد که زبان او آن‌ها را آشکار می‌کند: زبان، گواهى است که از درون خبر می‌دهد. داورى است که به دعوا‌ها خاتمه می‌دهد. گویایى است که به وسیله آن به پرسش‌ها پاسخ داده می‌شود. واسطه‌ای است که با آن حاجت‌ها برآورده مى شوند. وصف کننده‌ای است که با آن اشیا شناخته مى شوند. فرماندهى است که به نیکى فرمان مى دهد. پنددهنده‌ای است که از زشتى بازمى دارد. تسلیت دهنده اى است که غم‌ها با آن آرامش مى یابند. حاضرى است که با آن کینه‌ها برطرف مى شوند و دلربایى است که گوش‌ها با آن از لذت برخوردار مى شوند.»

حتما برای شما هم پیش آمده است که از خوش زبانی و انتخاب کلمات افراد خوشتان بیاید، کلام نیکو و پسندیده سخن گفتن نه تنها از نظر اخلاقی و عرفی امری خوب است، بلکه در دین اسلام نیز به این امر توصیه شده است. قرآن برای سخن گفتن آدابی را بیان می‌کند، به عنوان مثال به نحوه سخن گفتن با پدر و مادر، رسابودن کلام، نرم گویی، نیکوسخن گفتن، بهره بردن از بهترین جملات و… اشاره دارد. در ادامه به چند نمونه نهی شده از سخن گفتن اشاره می‌کنیم.

خوش بیانی حق زبان است

امام سجاد (ع) در رساله حقوقشان بیان می‌کنند که یکی از حقوق زبان، آن است که با این عضو فحش، دشنام و ناسزا گفته نشود. قرآن کریم نیز دراین زمینه می‌فرماید: «زبانت را حمل کن بر ادب، یعنی وادارش کن که مؤدبانه حرف بزند.» طبق روایات؛ زبان بیانگر عقل انسان است.

زبانی که ترسناک است

درباره تندزبانی دو روایت از امام صادق (ع) نقل شده است. ایشان در روایت اول می‌فرمایند: «إِنَّ أَبْغَضَ خَلْقِ اللَّهِ عَبْدٌ اتَّقَى‏ النَّاسُ‏ لِسَانَه‏»؛ یعنی مبغوض ترینِ افراد، آن کسی است که مردم از زبان او بترسند. مثلاً زن و فرزندان در خانه از زبان او بترسند یا رفقا در جلسه از زبانش واهمه داشته باشند و در گفتگو با او دچار تردید و واهمه باشند. آن حضرت در روایت دیگری می‌فرمایند: «مَنْ‏ خَافَ‏ النَّاسُ‏ لِسَانَهُ‏ فَهُوَ فِی النَّارِ»؛ یعنی هر که مردم از زبان او بترسند، در آتش است.

زبانی که‌ می‌تواند زخم بزند

زخم زبان زدن شیوه‌ای ناپسند در گفتار است. این ویژگی به خصوص وقتی شکل عادت به خود می‌گیرد، فقط مخصوص افراد تند خو و بداخلاق نیست؛ گاه برخی از ما که نکته سنج هستیم یا دارای تفکر انتقادی بالاتری نسبت به دیگران هستیم نیز ممکن است گرفتار این معضل شویم و با انتقاد تند و نیش زبان اطرافیانمان را برنجانیم. رنجشی که گاه تأثیر و تلخی اش برای مخاطب از زخم حقیقی برنده‌تر است. امیرالمؤمنین (ع) دراین باره می‌فرمایند: «زخم زبان، دردناک‌تر از زخمِ نیزه است.»
(میزان الحکمه جلد ۱۰ صفحه ۲۶۵)

اهانت و تحقیر ممنوع است

همان طور که گفته شد حتی زمانی که حق با ماست و‌ می‌خواهیم درباره عمل نادرستی به افراد تذکر بدهیم، لازم است که بیان خوش و نیکو داشته باشم. اهانت و تحقیر زبانی درباره افراد، لطمه زدن به سرمایه آبرویی و نادیده انگاشتن شخصیت آنان است که در شمار بزرگ‌ترین آفت‌های زبانی قرار دارد. رسول اکرم (ص) دراین باره فرموده اند: «خوارترین و ذلیل‌ترین مردم کسی است که به مردم اهانت کند و آنان را پست بشمارد.» (نهج الفصاحه/۴۸)

رسول خدا (ص) در این باره همچنین فرموده اند: به تحقیق، بدترین مردمان کسی است که به دلیل بدزبانی اش، هم نشینی با او را ناخوش و ناپسند می‌شماری.
(اصول کافی ۲/۳۰۵)

دشنام را با دشنام پاسخ ندهیم

دشنام باتوجه به آیات شریفه قرآن و کلمات معصومین (ع) از بدترین رذایل اخلاقی و به دور از روح اسلام و انسانیت و مایه ظلم و آزردن مؤمن و اهانت به خود شخص خواهد بود. اسلام حتی دشنام به افراد گمراه و خارج از دین را نهی صریح فرموده است؛ قرآن می‌فرماید: «خدا دوست نمی‌دارد که کسی به گفتار زشت (به عیب خلق) صدا بلند کند؛ مگر آنکه ظلمی به او رسیده باشد، همانا که خدا شنوا و داناست.» (نساء/۱۴۸)

در روایات آمده است که حتی در پاسخ اهانت و دشنام دیگران هم نباید از حد گذشت و به بدزبانی دچار شد. امام علی (ع) شنیدند که فردی به یکی از یاران فحش می‌دهد. او هم می‌خواست، جواب بدهد. حضرت فرمودند: رها کن و خاموش باش. یار امام (ع) گفت: آقا فحش و ناسزایم داد، امام فرمودند: به تو فحش و ناسزا داد، تو فحشش نده. اگر عصبانی شدی، می‌خواستی ناسزا بگویی، خودت را نگاه دار. در این صورت خداوند متعال از انسان راضی است و شیطان عصبانی می‌شود. بازگوکردن فحش هم مثل فحش است.

قرآن به بدزبان‌ها هشدار داده است

ممکن است برای هر کدام از ما پیش بیاید که از کسی دلخور باشیم یا از عمل کسی ناراحت باشیم و بخواهیم به او تذکر بدهیم، حتی در این زمینه هم به ما اجازه سرزنش و توهین داده نشده است. قرآن کریم می‌فرماید: وای به کسی که بدزبان باشد: «وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَه»؛ خداوند متعال به کسانی که سرزنش، عیب جویی، زخم زبان یا غیبت می‌کنند، گفته است: «وای به تو». یعنی وای بر افراد بدزبان، چه بدزبانی آن‌ها «لمزه»، به معنای عیب جویی و زخم زبان باشد، چه بدزبانی آن ها، «همزه»، به معنای غیبت باشد.